Rdze są bezwzględnymi, wyspecjalizowanymi patogenami, które corocznie powodują znaczne straty w ilości i jakości otrzymywanych plonów. W minionym sezonie obserwowano lokalnie wysokie porażenie plantacji zbóż rdzami. Szczególnie aktywnymi gatunkami były Puccinia striiformis oraz P. recondita czy P. graminis.Szkodliwość rdzy zbóż polega głównie na znaczącym zredukowaniu powierzchni asymilacyjnej oraz wzmożeniu transpiracji, a także zakłóceniu procesów przemieszczania się wody i metabolizmu fotosyntezy. Porażone rośliny zbóż dają zdrobniałe ziarno o mniejszej wartości odżywczej. W przypadku najważniejszych gatunków zbóż, które są uprawiane w Polsce (pszenica, pszenżyto, żyto, jęczmień), największe szkody powoduje rdza brunatna, której sprawcą jest grzyb Puccinia recondita oraz P. graminis – rdza źdźbłowa, P. striiformis – rdza żółta oraz P. hordei – rdza karłowa jęczmienia, a także P. coronata – rdza koronowa owsa.

Objawy rdzy

Symptomy rdzy obserwowane są na roślinach żywicielskich na częściach nadziemnych, tj. liściach, źdźbłach, pochwach liściowych, kłosach. W początkowej fazie rozwoju choroby na roślinach zbóż wszystkich gatunków można zauważyć drobne rdzawopomarańczowe plamy (uredinia) na blaszce liściowej. Początkowo są pojedyncze, wraz z kolejnymi infekcjami wtórnymi cała powierzchnia liścia może zostać pokryta urediniami, czyli skupieniami urediniospor – zarodników propagacyjnych. Kolejny etap rozwoju to koniec okresu wegetacyjnego i zasychania blaszki liściowej – na porażonych liściach, źdźbłach obserwowane są czarne punkty – telia. Twory te to skupienia teliospor – zarodników przetrwalnikowych. Żyto porażane jest przez trzy gatunki rdzy: P. graminis, P. recondita f. sp. secalis, P. striiformis. Pełnia zarodnikowania – skupienia uredinii na liściach W przypadku rdzy brunatnej żyta na żywicielach pośrednich (farbownik lekarski, krzywoszyj polny) na górnej stronie liści tych roślin obserwowane są żółtobrunatne plamy z widocznymi w środkowej części czarnymi punkcikami (spermogoniami), później na dolnej stronie występują żółtopomarańczowe skupienia ecjów. Na liściach żyta widoczne są żółtobrunatne poduszeczki/plamki (uredinia). Uredinio-spory są zarodnikami odpowiadającymi za infekcje wtórne w czasie sezonu wegetacyjnego, pod koniec którego na dolnej stronie liści formują się brunatnoczarne plamki (telia). Podobne objawy odnotowywane są na roślinach żyta w przypadku rdzy źdźbłowej – P. graminis. Natomiast rdza żółta powoduje bardzo specyficzne objawy w postaci uredinii, które mają dosyć jaskrawy żółty kolor. Ułożone są one równolegle do nerwów na blaszce liściowej. Ułożenie ich jest regularne – to długie, koralikowate skupienia. Pszenica porażana jest przez P. graminis f. sp. tritici, P. recondita f. sp. tritici oraz P. striiformis. W przypadku P. recondita f. sp. tritici na górnej stronie blaszek liściowych występują rdzawe, owalne uredinia. W wyniku pęknięcia skórki skupienia zarodników są odsłonięte, a powierzchnia uredinii jest matowa. Telia tworzą się na żółknących zasychających blaszkach liściowych na ich spodniej stronie. Powierzchnia teliów jest błyszcząca, ponieważ teliospory do końca okresu wegetacyjnego pozostają okryte. Objawy w przypadku P. graminis f. sp. tritici są podobne zarówno na liściach, pochwach liściowych, kłosach, jak i źdźbłach. Pierwsze objawy odnotowywane są w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca. Na porażonych częściach roślin widoczne są początkowo kreskowate, rdzawe uredinia, a następnie, z chwilą zasychania liści tworzą się czarne skupienia telii. W przypadku rdzy żółtej objawy obserwowane na nadziemnych zielonych częściach roślin są identyczne jak w przypadku objawów opisanych na pszenicy. Skupienia zarodników w urediniach Poduszeczkowate skupienia uredinii

Etiologia rozwoju rdzy

W cyklu rozwojowym rdzy wyróżniamy pięć różnych typów zarodników, które pełnią ściśle określoną funkcję w procesie porażania roślin. Rola każdego z zarodników w rozwoju epidemii jest odrębna. Ważną cechą pod względem epidemiologicznym rdzy jest to, że zarodniki zdolne są do infekowania bez kropli wody. Rdze można podzielić na jednodomowe, czyli takie, w których pełny cykl rozwojowy odbywa się na jednej roślinie, jak np. rdza żółta, oraz rdze dwudomowe, czyli do przejścia pełnego cyklu rozwojowego potrzebują dwóch roślin żywicielskich – pierwsza roślina to żywiciel pośredni, na którym rozwijają się spermogonia i ecja, a druga to żywiciel ostateczny, na którym rozwijają się uredinia i telia. U większości gatunków rdzy tworem zimującym są teliospory – zarodniki przetrwalnikowe. Omawiane gatunki rdzy do rozwoju potrzebują stosunkowo wysokich temperatur (10–20°C) oraz wysokiej wilgotności i ciepłej pogody, zwłaszcza na początku cyklu rozwoju patogenu oraz na początku infekcji.

Ochrona chemiczna

Pierwsze zabiegi o działaniu zapobiegawczym – kontaktowym w przypadku rdzy – zalecane są w terminie T1. Ważne jest stosowanie preparatów stymulujących naturalną odporność roślin. Jednym z takich preparatów jest Fosfiron – Mg i Cu. Środki te należy stosować jesienią po wytworzeniu się sześciu liści oraz wiosną po ruszeniu wegetacji i przed kłoszeniem. Preparatami polecanymi w ochronie przed rdzami są fungicydy z grupy IBE, triazoli i morfolin. Jednym z preparatów z grupy triazoli jest Bumper 250 EC zawierający propikonazol. Zalecana dawka preparatu zarówno w przypadku pszenicy ozimej, jak i jęczmienia jarego to 0,5 l/ha. Termin stosowania środka Bumper 250 EC w przypadku pszenicy ozimej przypada na fazę strzelania w źdźbło do końca fazy kłoszenia (BBCH 30-59), zaś w jęczmieniu jarym – od końca fazy krzewienia do początku fazy kłoszenia (BBCH 29-51). Obecnie do zwalczania mączniaka polecany jest także Bumper Super 490 EC. Zawiera on dwie substancje: prochloraz (z grupy imidazoli) oraz propikonazol (z grupy triazoli). Preparat ten może być stosowany w przypadku pszenicy ozimej i jarej, jęczmienia ozimego i jarego oraz żyta. We wszystkich uprawach zalecana jest dawka 1 l/ha. Oba preparaty mogą zwalczać szereg innych chorób, m.in. septoriozę liści i plew, rynchosporiozę oraz plamistość liści. Kolejnym skutecznym preparatem w zwalczaniu różnych gatunków rdzy jest Chefara 330 EC , zawierający propikonazol i cyprokonazol z grupy triazoli. Wykazuje on działanie systemiczne. Preparat Chefara 330 EC zaleca się do stosowania zapobiegawczego, interwencyjnego i wyniszczającego, m.in. do ochrony pszenicy ozimej i jarej, jęczmienia ozimego, jarego, pszenżyta ozimego jarego i żyta w dawce 0,5 l/ha. Spekfree 430 SC zawierający tebukonazol to preparat z grupy konazoli-triazoli. Wykazuje działanie układowe – do stosowania zapobiegawczego i interwencyjnego. Zalecany w uprawach pszenicy ozimej i jęczmienia jarego w dawce 0,6 l/ha. Na plantacjach pszenicy ozimej skutecznie ogranicza rdzę brunatną, zaś w przypadku jęczmienia rdzę jęczmienia. Kolejnym preparatem z tej grupy jest Orius Extra 250 EW , również zawiera on tebukonazol. Środek wykazuje działanie systemiczne – do stosowania zapobiegawczego i interwencyjnego w ochronie jęczmienia jarego. Zwalcza rdzę jęczmienia. Środek ten powinno się stosować w dawce 1–1,25 l/ha, zaś wyższą dawkę – w warunkach silnego zagrożenia chorobą. Preparat stosowany jest w jęczmieniu od końca fazy krzewienia do końca fazy kłoszenia. Polecanym preparatem do zwalczania rdzy na plantacjach jest Tazer 250 EC zawierający azoksystrobinę z grupy strobiluryn. Wykazuje działanie wgłębne i systemiczne – nadaje się do stosowania zapobiegawczego w ochronie przed chorobami grzybowymi na plantacjach roślin rolniczych. Polecany do zwalczania powszechnie występujących rdzy na plantacjach pszenicy ozimej oraz jęczmienia ozimego i jarego (1 l/ha). Należy go stosować od początku fazy strzelania w źdźbło do końca fazy kłoszenia.

Karolina Felczak, Instytut Agronomiczny Fertico