Podstawowym błędem agrotechnicznym w procesie nawożenia jest pominięcie w programie stosowania nawozów wapniowych w celu uregulowania pH gleby oraz dostarczenia roślinom wapnia. Określanie dawek nawozowych pokrywających zapotrzebowanie rośliny na plon bez wcześniejszego zadbania o optymalny odczyn gleby jest działaniem życzeniowym, które na dłuższą metę nie ma sensu. Nawożenie roślin i gleby zawsze należy zacząć od ustalenia konieczności wapnowania i jego wykonania. dr inż. Tomasz Piotrowski

Główne cele nawożenia to:

•  osiągnięcie ilościowo i jakościowo zadowalających plonów poprzez dostarczenie roślinom składników pokarmowych w odpowiednich dawce, formie i terminie,
•  utrzymanie lub poprawa żyzności gleby, by zapewnić roślinom optymalne warunki do wzrostu i rozwoju.

Można to osiągnąć poprzez dokładne poznanie wymagań pokarmowych i potrzeb nawozowych roślin w ścisłym powiązaniu z ich fazami rozwojowymi. Ustalając dawki nawozowe, należy przestrzegać pod­stawowych zasad nawożenia, które odpowiada nie tylko za pokrycie zapotrzebowania rośliny na określony plon, ale także uwzględnia utrzymanie żyzności i zasobności gleby. O skuteczności nawożenia decyduje wiele czynników naturalnych i agrotechnicznych, związanych m.in. z warunkami wodnymi, zasobnością gleby w przyswajalne formy składników pokarmowych, czy zawartością materii organicznej. Najlepsze efekty produkcyjne uzyskuje się na glebach, na których zadbano o odpowiedni bilans materii organicznej i niezbędnego nawożenia mineralnego oraz o podstawowy parametr jakościowy – optymalny odczyn. Wapnowanie gleb to zabieg stosowany w celu poprawy struktury gleby oraz jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, a także dostępności składników pokarmowych.

Czynnik ograniczający produkcję roślinną

W Polsce najważniejszym czynnikiem ograniczającym produkcję roślinną jest duże zakwaszenie gleb. Przyczyniają się do niego i warunki klimatyczno-glebowe, i działalność człowieka. Zakwaszanie się gleb jest procesem ciągłym i rolnik ma ograniczony wpływ na jego przebieg. Spadek odczynu gleby powodują m.in. stosowanie nawozów mineralnych, zwłaszcza azotowych, oraz wynoszenie z plonem kationów zasadowych, takich jak wapń. Naturalne i antropogeniczne procesy są przyczyną corocznych strat wapnia w glebie na poziomie od 140 do 250 kg CaO/ha, a w warunkach intensywnej uprawy i nawożenia nawet większych. Najważniejszym negatywnym skutkiem nieuregulowanego odczynu gleby jest zmniejszenie przyswajalności składników pokarmowych przez rośliny, a w ekstremalnych przypadkach ich uwstecznienie. Większość makroelementów jest optymalnie dostępna dla roślin uprawnych w przedziale pH od 6,0 do 7,5. Przy niskim pH zwiększa się ruchliwość składników szkodliwych dla roślin, ludzi i zwierząt – przede wszystkim glinu ruchomego i metali ciężkich. Wpływa ono także negatywnie na aktywność mikrobiologiczną i pogarsza strukturę gleby. Natomiast zbyt wysokie pH powoduje znaczne obniżenie dostępności mikroelementów pokarmowych. Optymalny odczyn gleby decyduje o zachodzących w niej przemianach zastosowanych nawozów, czyli o skuteczności nawożenia. Jest zatem podstawowym czynnikiem determinującym efektywne wykorzystywanie nawozów i zawartych w nich składników pokarmowych przez rośliny. Optymalne wartości odczynu gleby, określane w analizach chemicznych (pH w 1M KCl), w zależności od kategorii gleby wynoszą:

•  dla gleby bardzo lekkiej: 5,1–5,5,
•  dla gleby lekkiej: 5,6–6,0,
•  dla gleby średniej: 6,1–6,5,
•  dla gleby ciężkiej: 6,6–7,0.

Zależność pomiędzy odczynem (pH) gleby a przyswajalnością składników mineralnych

Ustalanie ilości nawozów wapniowych

Potrzeby wapnowania gleb zależą od odczynu (pH) i kategorii agronomicznej gleby. Natomiast dawka nawozu powinna być ustalona na podstawie analiz chemicznych gleby lub przy użyciu pH-metru polowego (tabela 2). W przypadku konieczności wapnowania nie zaleca się stosowania wyliczonej całkowitej puli nawozu ze względu na możliwość wystąpienia przewapnowania. Zjawisko to może wywołać zaburzenia w przyswajalności składników pokarmowych. W takiej sytuacji dawki nawozów wapniowych powinny zostać podzielone na aplikację podstawową i uzupełniającą (tabela 2., wartości w nawiasach), którą wykonuje się po upływie roku, po oznaczeniu aktualnego odczynu gleby. Praktyka pokazuje, że bezpieczniejsze i bardziej efektywne jest dzielenie dawki nawozów wapniowych, tak by jednorazowo stosować nie więcej niż połowę zalecanej, a po 2–3 latach zabieg powtórzyć. Na glebach lekkich lub charakteryzujących się optymalnym odczynem najbardziej efektywne są małe, podtrzymujące odczyn dawki, stosowane co 3–4 lata. Na glebach cięższych można stosować dawki wyższe, w odstępach do 5 lat.

Termin aplikacji i forma nawozu wapniowego

Procesy zachodzące w glebie po wapnowaniu przebiegają z różną intensywnością, która zależy od rodzaju gleby, formy i jakości nawozu oraz od czynników klimatycznych. Środowisko glebowe preferuje zmiany przebiegające w dłuższym okresie, a stabilną poprawę odczynu uzyskuje się dopiero mniej więcej po roku. Najbardziej optymalnym terminem aplikacji nawozów wapniowych jest okres pożniwny, ze względu na możliwość dobrego wymieszania wapna z glebą i dłuższy odstęp czasu do siewu lub sadzenia roślin. Do poprawnego i w miarę szybkiego działania nawozy wapniowe wymagają odpowiedniej ilości wody w glebie, która może zostać zapewniona w okresie jesienno-zimowym. W przypadku wiosennego terminu stosowania, zwłaszcza wapna pylistego, wymagającego wymieszania z glebą, może dochodzić do przesuszania stanowiska i wydłużenia czasu działania. Wczesną wiosną zaleca się podawać szybko działające i niewymagające wymieszania z glebą wapna granulowane, jako zabieg interwencyjny. Szczególnie rekomendowanym i skutecznym nawozem na oziminy i plantacje wieloletnie jest Wapniak Kornicki. O efektywności wapnowania decyduje także odpowiedni wybór nawozu, ze względu na stopień zmielenia i formę chemiczną. Drobne zmielenie nawozów wapniowych zwiększa szybkość i skuteczność działania. Ze względu na formę wyróżnia się tlenkowe i węglanowe nawozy wapniowe oraz wapniowo-magnezowe. Nawozy tlenkowe ze względu na szybkość działania mogą być stosowane interwencyjnie w niskich dawkach, z wyłączeniem gleb organicznych. Z powodu ryzyka poparzenia roślin nie należy wykonywać aplikacji pogłównych produktami w tej formie chemicznej. Nawozy węglanowe charakteryzują się wolniejszym, ale skuteczniejszym działaniem. Węglan wapnia jest naturalnie występującą w przyrodzie formą wapnia, bezpieczną w stosowaniu pogłównym i zalecaną na wszystkie rodzaje gleb.

Pamiętaj, że… …w przypadku regulowania odczynu gleby należy zachować rozsądek i umiar, ponieważ wapnowanie stosowane w nadmiarze jest szkodliwe. Zbyt szybkie, agresywne podnoszenie pH powyżej podanych wartości wpływa ujemnie na właściwości gleby i przyspiesza jej degradację. Natomiast systematyczne, zaplanowane na kilka sezonów wapnowanie, połączone z odpowiednio zastosowanym nawożeniem organicznym, sprzyja stabilizacji odczynu gleby.

Tabela 1. Podział gleb ze względu na odczyn   Tabela 2. Dawki nawozu wapniowego na gruntach ornych (t CaO/1 ha)